شاید در سال‌های اخیر واژه ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن به گوشتان رسیده باشد اما اطلاعاتی در ارتباط با آن نداشته باشید. باید بگوییم اهمیت تاثیری که ساعت زیستی بر سلامت بدن انسان دارد به حدی زیاد است که جایزه نوبل سال 2017 به تحقیق در حوزه تعلق گرفت. اگر در ارتباط با این موضوع مهم اطلاعات کافی ندارید جای هیچ نگرانی نیست ما در این مقاله به زبانی ساده به معرفی ساعت بیولوژیکی بدن خواهیم پرداخت. اگر به سلامت خود اهمیت می‌دهید پیشنهاد می‌کنیم این مقاله جالب را از دست ندهید.
ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن چیست؟
ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن که به عنوان سیرکادین ریتم (Circadian rhythm) یا ریتم زیستی نیز شهرت دارد یک چرخه تقریبا 24 ساعته در فرآیندهای زیست شیمایی، فیزولوژیکی یا رفتاری موجودات زنده شامل انسان، جانوران، گیاهان، قارچ‌ها و سیانوباکتری‌ها می‌باشد.
ساعت بیولوژیک بدن یا ریتم زیستی بدن متشکل از هزاران سلول عصبی می‌باشد و در هیپوتالاموس مغز واقع شده است. می‌توان گفت تقریبا هریک از سلول‌های بدن دارای یکی از این ریتم‌ها می‌باشد و هریک به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده‌اند که هزاران ژن را در طول شبانه روز بکار گیرند. در واقع این ریتم زیستی به هماهنگی عملکردها و فعالیت‌های بدن کمک می‌کند و پاسخ بدن در برابر نور و تاریکی را تنظیم می‌نماید.
این ژن‌ها همه جوانب سلامت بدن انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند و هر گونه اختلال، عوامل و تحریکات خارجی می‌تواند تاثیر منفی بر ریتم زیستی داشته و زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌ها گردد. برای نمونه مصرف دارو و نوشیدنی‌های کافئین‌دار می‌تواند بر روند برنامه خواب فرد تاثیر گذارد. همچنین زمانی که در سلامت کامل هستیم خواب خوبی داریم و صبح با نشاط و پر انرژی از خواب بیدار می‌شویم و با حوصله و انرژی زیادی به فعالیت‌های روزانه خود می‌پردازیم.
بروز مشکل در اثر اختلال در ساعت بیولوژیک بدن
شاید برای شماهم جالب باشد که بدانید اختلال در ساعت زیستی باعث بروز بیماری یا شدت گرفتن برخی از بیماری‌ها می‌شود. همچنین ریتم زیستی بدن بطور هوشمندانه‌ای می‌تواند به پزشک در تشخیص بیماری‌ها کمک کند. در ادامه برخی از مشکلاتی که در اثر اختلال در ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن حاصل می‌شود معرفی شدهاست:
اختلالت خواب: زمانی که ریتم طبیعی بدن با مشکلاتی مواجه شود خواب طبیعی آسیب دیده و مشکلاتی نظیر بی‌خوابی را به همراه دارد.
Jet lag: این اختلال در اثر مشافرت‌های هوایی طولانی در عرض‍‌های جغرافیایی ایجاد می‌شود و ریتم شبانه روزی افراد را با اختلال روبرو می‌کند.
اختلالات خلقی: دور بودن از نور خورشید موجب ایجاد افسردگیف اختلل دوقطبی و اختلالات عافی فصلی می‌شود.
اختلال کار شیفتی: کار کردن فراد در شیفت‌های خارج از شیفت معمولی موجب تغییر در ریتم‌های شبانه‌روزی افراد می‌شود.
بروز سکته قلبی و مغزی در صبح: این موضوع در هنگام صبح بیشتر رخ می‌دهد این امر در اثر انقباض عروق سیستمی بدن و عروق خون‌رسان به عضلات قلب و مغز رخ می‌دهد و در افرادی که دارای بیماری فشار خون یا بیماری قلبی هستند بیشتر رخ می‌دهد.
عوامل نشان دهنده اختلال در ریتم زیستی
اظراب، افسردگی، خواب آلودگی روزانه، عملکرد پایین در محل کار و عدم هوشیاری در محل کار از جمله عولمل نشان دهنده اختلال در ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن هستند. ایجاد اختلال در ریتم زیستی بیماری‌هایی همچون چاقی و دیابت را در پی دارد. طبق آمارها بیشتر تصادفات رانندگی پیش از طلوع افتاب رخ می‌دهد و نشان از اختلال در ساعت زیستی است.
نحوه تنظیم ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن
طبق مطالب ارائه شده در بخش‌های قبل ریتم زیستی، سیستم زمان‌بندی درونی بدن ما می‌باشد و ما برای داشتن سلامت کامل در زندگی وظیفه داریم این ساعت را به بهترین شکل تنظیم نماییم. بهترین راه حل این است که بجای حرکت در مسیر مخالف ساعت بیولوژیک مطابق با این ساعت زندگی کنید.
کافیست به ندای درونی خود گوش دهید و همانند مردمان نسل‌های گذشته با طلوع خورشید از خوب بیدار شوید، به فعالیت‌های روزانه خود بپردازید، تغذیه کنید و با تاریک شدن هوا دست از فعالیت بردارید. وقتی بطور کامل با این ریتم هماهنگ شوید در بهترین وضعیت سلامت خود به سر خواهید برد.
گاهی اختلال در این روند طبیعی موجب می‌شود ژن‌های بدن‌تان پیام اشتباه به ساعت داخلی ارسال کنند و ریتم طبیعی بدن با مشکل مواجه شود. همچنین عادات بد افراد نظیر دیر خوابیدن در شب و دیر بیدار شدن در روز ساعت زیستی بدن را با مشکلات بسیاری مواجه می‌سازد.
درمان اختلال ایجاد شده در ریتم زیستی
برای تنظیم نمودن ساعت زیستی یا ساعت بیولوژیک بدن ابتدا باید دلیل بروز اختلال شناسایی شود. به این ترتیب با رعایت بهداشت خواب و مصرف دوره‌ای برخی داروها مشکل رفع گردد. برای نمونه اختلال در سفرهای هوایی در عرض جغرافیایی (jet lag) درمان ندارد و موقتی می‌باشد. اما اختلال خلقی با درمان دارویی کمک کننده می‌تواند روند زندگی فرد را تا حدودی بهبود ببخشد. از این رو توصیه می‌شود در مواردی که دارای علائم جدی نظیر افسردگی، بی‌خوابی، کاهش تمرکز ذهنی روبرو هستید حتما به پزشک مراجعه نمایید.
همچنین با رعایت برخی نکات نظیر
- اجتناب از مصرف کافئین، الکل، نیکوتین و نوشیدنی بسیار سرد قبل از خواب
- تنظیم برنامه خواب
- پیاده روی در روز
- چرت کوتا 10 تا 15 دقیقه‌ای در روز
و بسیاری موارد دیگر می‌توانید به تنظیم ریتم زیستی بدن خود کمک کنید.
