کاربرد اشعه ایکس در بهداشت و علم پزشکی برای تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری میباشد. این اشعه نوعی تابش الکترومغناطیسی است که قابلیت عبور از استخوانهای بدن را ندارد اما به راحتی از پوست و گوشت انسان عبور میکند. همین خاصیت موجب استفادهی گسترده از آن در پزشکی و در بیمارستانها شده است. نخستین بار ویلهلم کنراد رنتیگن که در حال تحقیق بر روی پرتوهای کاتدی بود موفق به کشف پرتوهای ایکس شد. او به طور اتفاقی متوجه شد هنگامی که پرتوهای کاتدی به مواد سخت و فلزات سنگین برخورد میکنند پرتوهای ناشناختهای تولید میشود. به دلیل همین مجهول بودن نام آنها را ایکس گذاشت.
این اشعهها در دو دسته سخت و نرم تقسیم میشوند. که در طول موج و منبع تولید با یکدیگر متفاوت هستند.این پرتو ماهیت مواد را تغییر میدهد. عبور آن از بافتهای نرم امکان عکس برداری از اندامهای درونی بدن را فراهم کرده است. به همین دلیل از آن برای عکس برداری از استخوانها، روده و معده و سایر اندامهای درونی استفاده میکنند. با کمک عکسهای بدست آمده به طور مثال میتوان محل دقیق شکستگی استخوان و میزان آن را تعیین کرد.
کاربرد اشعه ایکس در تصویربرداری
گرافیهای این اشعه تصاویری هستند که از قسمتهای داخلی بدن گرفته میشود. از این گرافیها برای مواردی مانند :
- تشخیص پوسیدگی دندان در دندان پزشکیها
- سرطان
- درد در ناحیه شکم
- دررفتگی مفاصل
- شکستگی استخوان و …
استفاده میشود.
اگر جسمی توسط افراد بلعیده شده باشد با کمک این تکنولوژی میتوان آن را در بدن پیدا کرد. میتوان به عامل ایجاد کننده تنگی تنفس و یا نارسایی قلبی نیز دست پیدا کرد. از دیگر کاربردهای آن در ماموگرافی، سونوگرافی، رادیوسکوپی است که در ادامه به توضیح آنها میپردازیم.
سونوگرافی با پرتو ایکس
تصویربرداری با امواج فراصوت را سونوگرافی مینامند. این امواج دارای بسامد بیش از 20 هزار هرتز هستند. که با کمک نوسانگر پیزوالکتریک یا نوسانگر مغناطیسی تولید میشوند. اساس کار آنها بازتابش امواج است. ضربههای موجی در زمان بسیار کوتاه فرستاده شده و در بدن نفوذ میکنند. در صورت برخورد با محیطی که دارای غلظت متفاوت با محیط قبلی باشد بازتابش اتفاق میافتد. دستگاه گیرنده، امواج را دریافت کرده و با کمک دستگاه الکترونی و یک اسیلوسکوپ آنها تبدیل به تصویر میشوند. از این روش برای تشخیص بیماریهای چشم، اعصاب، قلب، کبد، لگن و … استفاده میشود.
کاربرد اشعه ایکس در ماموگرافی
پزشکان برای تشخیص علائم سرطان و موارد مشابه از ماموگرافی استفاده میکنند. در این معاینه بافت پستان بین صفحه تکیه گاه و صفحه پدال قرار داده میشود و مجموعهای از گرافیها توسط پرتو ایکس تشکیل میشود.
فلوئوروسکوپی
به آن فیلم اشعه ایکس هم گفته میشود. از این روش برای مشاهده استخوانها، مفاصل، عضلات، قلب، کلیه و ریه استفاده میشود. برای این معاینه اشعه ایکس به صورت پیوسته به سمت بدن فرستاده میشود تا قسمت موردنظر و نحوه حرکت آن مشخص شود.
نحوه تصویربرداری با اشعه ایکس چگونه است؟
قبل از انجام این کار نیاز به آماده سازی خاصی نیست. معمولا پزشک قبل از گرافی از بیمار میخواهد جواهرات، عینک و یا هر شی فلزی دیگری که همراه دارد را دربیاورد تا تداخلی در انجام عکس برداری ایجاد نشود. با توجه به محلی که قرار است مورد ارزیابی قرار بگیرد و از آن عکس تهیه شود بیمار میتواند دراز بکشد یا بایستد. دستگاه پرتوهایی را به سمت بدن فرد میفرستد. همانطور که گفته شد این پرتوها توانایی عبور از استخوانها را ندارند به همین دلیل پرتوها در برخورد با استخوان متوقف میشوند و در فیلم به رنگ سفید دیده میشوند.
قسمتهای خاکستری که در عکس دیده میشود در واقع بافتهای نرم یعنی عضله و چربی هستند که پرتو از آنها عبور کرده است. هوای داخل ریهها نیز به رنگ سیاه دیده میشود. در زمان انجام عکس برداری فرد چیزی حس نخواهد کرد.اما برای جلوگیری از تکان خوردن و برای حمایت از عضو موردنظر، تکنسین ممکن است از بالشتک و کیسههای شن استفاده کند.
آیا پرتو x برای افراد خطر دارد؟
کاربرد اشعه ایکس در علم پزشکی بسیار قدیمی و رایج است. و طبق گفتهی متخصصان مزایای این روش از خطرات آن بیشتر است. اما توصیههایی هم در این باره شده است:
بزرگسالان در برابر اشعه x نسبت به کودکان حساسیت کمتری دارند. قرار گرفتن در معرض پرتوی زیاد میتواند منجر به سرطان شود. اما میزان آن در اشعه ایکس بسیار کم است.
در زمان بارداری ممکن است از روش دیگری برای تصویربرداری استفاده شود.
ماده حاجب مورد استفاده در برخی از افراد ممکن باعث واکنش آلرژیک شود. در صورت مشاهده تورم یا قرمزی و احساس درد به پزشک خود اطلاع دهید.
معمولا در زمان عکس برداری از کودکان با اشعه ایکس از روشی برای محصور کردن وی استفاده میشود. این کار برای جلوگیری از تکان خوردن کودک و جلوگیری از تکرار مجدد تصویربرداری است. اگر شخصی همراه با کودک به اتاق برود به او پیش بند سربی داده میشود.
انواع تجهیزات تصویر برداری در بیمارستانها
تجهیزات استیل بیمارستان و به طور کل ملزومات مورد استفاده در مراکز درمانی دارای طیف گستردهای هستند. تجهیزاتی که برای تصویربردای نیز استفاده میشوند شامل موارد زیر میباشند:
دستگاه رادیولوژی ساده: در این دستگاه با تولید اشعه ایکس و به کار بردن تکنیکهایی شرایط لازم برای عبور پرتو از بدن بیمار فراهم میشود.
دیستگاه ام آر آی: یک میدان مغناطیسی بزرگ فراهم میشود که بیمار درون آن قرار میگیرد.دستگاه امواج رادیویی میفرستد که بر روی هسته اتم هیدروژن در بدن اثر میگذارد.
دستگاه سی تی اسکن: تصویر برداری مقطعی و عرضی از طریق چرخش دستگاه به دور عضو موردنظر انجام میگیرد.
دستگاه PTE : یك عنصر رادیواكتیو كه پوزیترون تولید میكند وارد بدن فرد میشود و بعد از آن دو پرتوی گاما تولید میشود. و از این طریق سیستم آناتومی و فیزیولوژی بدن مشخص میشود.